ભારતનું બંધારણ : બંધારણીય શબ્દાવલી

બંધારણ	કોઈપણ દેશનો સર્વોચ્ચ કાયદો છે. તેમાં કોઈ દેશની રાજનીતિ અને સમાજના વ્યવસ્થિત ઢંગથી વહીવટ કરવાના મૂળભૂત કાયદા હોય છે.
અનુચ્છેદ	કોઈ દસ્તાવેજનો ખાસ ભાગ (કલમ).
પ્રસ્તાવના	બંધારણનું તે પહેલું કથન જેમાં કોઈ દેશ પોતાના બંધારણના પાયાનાં મૂલ્યો અને અવધારણાઓને સ્પષ્ટ ઢંગથી રજૂ કરે છે.
મુસદ્દો (પ્રારૂપ)	કોઈ કાયદાકીય દસ્તાવેજનું પ્રારંભિક રૂપ.
બંધારણ સભા	લોકપ્રતિનિધિઓની તે સભા જે બંધારણ ઘડવાનું કામ કરે છે.
બંધારણીય સુધારા	દેશની સર્વોચ્ચ ધારાસભા (સંસદ) દ્વારા તે દેશના બંધારણમાં કરવામાં આવતું પરિવર્તન.
રંગભેદ	દક્ષિણ આફ્રિકાની સરકાર દ્વારા 1948થી 1989ના સમયગાળા દરમિયાન લોકો સાથે કાળા-ગોરાનો વંશીય ભેદભાવ અને ખરાબ વ્યવહાર કરવાવાળી શાસન-વ્યવસ્થા.
દર્શન	વિચાર અથવા કામને દિશા આપનારો સૌથી બુનિયાદી વિચાર
દેશદ્રોહ	દેશની સરકારને ઉખાડી ફેંકવાનો પ્રયત્ન કરવાનો ગુનો
ગઠબંધન	લોકો, સંગઠનો, પાર્ટીઓ અથવા રાષ્ટ્રોનું એક જૂથ થવું તે ગઠબંધન કહેવાય છે.
જનમત-સંગ્રહ	બધા જ મતદારોની સામે કોઈ એક પ્રસ્તાવ મૂકી તેના પર 'હા' અથવા 'ના'માં જ્વાબ લેનાર પ્રત્યક્ષ ચૂંટણીને જનમત-સંગ્રહ કહે છે.
ઉપનિવેશ	કોઈ અન્ય શાસનવ્યવસ્થાના રાજકીય નિયંત્રણમાં રહેવાવાળો પ્રદેશ ‘ઉપનિવેશ' કહેવાય છે.
હડતાળ (Strike)	કેટલીક ફરિયાદોના કારણે અથવા માંગ પૂરી ન થવા પર મજૂરો અથવા કર્મચારીઓ દ્વારા સામૂહિક રૂપથી કામ કરવાનું બંધ કરી દેવાય છે. આ સ્થિતિને હડતાળ કહે છે.
તખ્તાપલટ	ગેરકાયદે રીતે કોઈ સરકારને સત્તા પરથી ઉખાડી ફેંકવી તેને તખ્તાપલટ કહે છે. આ હિંસક પણ હોઈ શકે અને અહિંસક પણ.
સામ્યવાદી શાસન-વ્યવસ્થા	સામ્યવાદી પક્ષ દ્વારા જ્યારે કોઈ દેશમાં શાસન-વ્યવસ્થા ચલાવવામાં આવે છે ત્યારે ત્યાં અન્ય પક્ષોને સત્તા મેળવવા માટેનો પ્રયત્ન કરવાની મંજૂરી હોતી નથી. રાજ્ય બધી જ સંપત્તિ અને ઉદ્યોગો પર નિયંત્રણ રાખે છે તેને સામ્યવાદી શાસન કહે છે.
માર્શલ લૉ	સૈન્ય દ્વારા કાયદો અને વ્યવસ્થા પોતાના નિયંત્રણ હેઠળે લીધા પછી લાગૂ કરવામાં આવેલા કાયદા એ માર્શલ લૉ કહેવાય છે.
વિટો	વિટો લૅટિન ભાષાનો શબ્દ છે, જેનો અર્થ થાય છે 'હું ના પાડી રહ્યો છું.' જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ, પાર્ટી અથવા રાષ્ટ્રને આવો અધિકાર આપવામાં આવે કે તે એકલા હાથે કોઈપણ કાયદાને રોકી શકે છે તેને વિટો કહે છે.
બૂથ કેપ્ચરિંગ	કોઈ ઉમેદવાર અથવા પક્ષના સમર્થકો અથવા ભાડૂતી ગુનેગારો દ્વારા મતદાન કેન્દ્ર પર કબજો કરી સાચા મતદારોને મતદાન કેન્દ્ર સુધી આવતાં રોકીને પોતે જ મોટાભાગના વોટ નાખી દેવાય તેને બૂથ કૅપ્ચરિંગ કહે છે.
આચારસંહિતા	ચૂંટણી સમયે બધા જ પક્ષો અને ઉમેદવારો દ્વારા જેનું પાલન કરવું ફરજિયાત છે તેવા કાયદા અને દિશા-નિર્દેશ.
ગઠબંધન સરકાર	જ્યારે ધારાસભામાં કોઈ એક પક્ષને બહુમત પ્રાપ્ત થતું નથી ત્યારે બે કે તેથી વધુ પક્ષ ભેગા મળીને જે સરકાર બનાવે છે તેને ગઠબંધન સરકાર કહે છે.
કારોબારી	વ્યક્તિઓની બનેલી એવી સંસ્થા જેની પાસે દેશના બંધારણ અને કાયદાના આધારે મુખ્ય નીતિ બનાવવાની, નિર્ણય લેવાની અને તેને લાગૂ કરવાની શક્તિ છે તેને કારોબારી કહે છે.
આરક્ષણ (અનામત)	ભેદભાવનો ભોગ બનેલા, વંચિત અને પછાત વર્ગના લોકો અને સમુદાયોને માટે સરકારી નોકરીઓ અને શિક્ષણસંસ્થામાં બેઠકો આરક્ષિત રાખવાની નીતિ.
રાજ્ય	કોઈ નિશ્ચિત ક્ષેત્રમાં ફેલાયેલ રાજકીય એકમ, જેની પાસે સંગઠિત સરકાર હોય તથા આંતરિક અને વિદેશી નીતિઓ બનાવવાની સત્તા હોય તેને રાજ્ય કહે છે. સરકારો બદલાતી રહે છે પણ રાજ્ય જેમનું તેમ જ રહે છે. → રાજ્યનો બીજો અર્થ કોઈ દેશની અંદરના વહીવટી એકમો અથવા પ્રાંતો માટે પણ થાય છે. જેમ કે ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર વગેરે આ પ્રકારના રાજ્યના અર્થમાં આવે છે.
સરકાર	કારોબારી, ધારાસભા અને ન્યાયપાલિકા જેવી સંસ્થાઓનો બનેલો એવો સમૂહ જેની પાસે દેશમાં જનજીવનને વ્યવસ્થિત બનાવવા માટે કાયદો બનાવવાનો, લાગૂ કરવાનો અને તેની વ્યાખ્યા કરવાનો અધિકાર છે તેને સરકાર કહે છે.
ન્યાયપાલિકા	એવી સંસ્થા જેની પાસે ન્યાય કરવાની અને કાયદાકીય વિવાદો ઉકેલવાની સત્તા છે તેને ન્યાયપાલિકા કહે છે. દેશની બધી જ અદાલતોને સામૂહિક રીતે ન્યાયપાલિકા કહેવામાં આવે છે.
ધારાસભા	લોકપ્રતિનિધિઓની બનેલી સભા જેની પાસે દેશમાં કાયદો બનાવવાની સત્તા છે. આ ઉપરાંત કર નાખવાની કર વધારવાની, બજેટ નિર્માણની સત્તા છે તેને ધારાસભા કહે છે.
દાવો	બધા નાગરિકો, સમાજ અથવા સરકાર પાસે કોઈ નાગરિક દ્વારા કાયદાકીય અથવા નૈતિક અધિકારોની માંગ.
અવૈધ વેપાર	અનૈતિક કાર્યો માટે સ્ત્રી, પુરુષ અથવા બાળકોનું ખરીદ-વેચાણ.
સમન્સ	અદાલત દ્વારા કોઈ વ્યક્તિને અદાલતમાં હાજર થવા માટે આપવામાં આવતો હુકમ.
રિટ	ઉચ્ચ ન્યાયાલય અથવા સર્વોચ્ચ ન્યાયાલય દ્વારા સરકારને આપવામાં આવેલ એક ઔપચારિક લિખિત આદેશ.
એમ્નેસ્ટી ઇન્ટરનૅશનલ	માનવ અધિકારો માટે કામ કરવાવાળા કાર્યકર્તાઓનું એક આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠન જે વિશ્વમાં માનવાધિકારોના ઉલ્લંઘન બદલ રિપોર્ટ બહાર પાડે છે.