(1) સાર્વભૌમ (સંપૂર્ણ પ્રભુત્વ સંપન્ન)

• સાર્વભૌમ એટલે ભારત દેશ કોઈ અન્ય દેશ પર આધારિત નથી. ભારત સ્વતંત્રદેશ છે. તેમાં કોઈપણ પ્રકારનો સંસ્થાકીય દરજ્જો ધરાવતો નથી.
• ભારતની બંધારણસભા સાર્વભૌમ હતી. તે બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટની દેન નથી. “અમે ભારતના લોકો...” આ શબ્દો તેની સાબિતી છે.
• પાકિસ્તાન 1956 સુધી ડોમિનિયન રહ્યું, પરંતુ ભારત શરૂઆત પછી 26 જાન્યુઆરી, 1950થી સંપૂર્ણ પ્રજાસત્તાક છે. ભારત 1949માં કૉમનવેલ્થમાં જોડાયું, પરંતુ ત્યારે જવાહરલાલ નહેરુએ આપેલા પ્રવચનથી કૉમનવેલ્થની વ્યાખ્યા જ બદલાઈ ગઈ અને ભારત ડોમિનિયન કહેવાયું નહિ.
• સંપ્રભુત્વ સંપન્ન દેશ હોવાના કારણે ભારત કોઈપણ વિદેશી સીમા અધિગ્રરણ અથવા કોઈ અન્ય દેશના પક્ષમાં પોતાની સરહદના કોઈ ભાગનો અધિકાર છોડી શકે છે.

2) લોકતંત્ર (લોકશાહી)

• Democracy શબ્દ એ બે ગ્રીક શબ્દનો બનેલો છે. Demos અર્થાત્ 'લોકો અને crariya અર્થાત્ શાસન.
• સંસદીય શાસન પ્રણાલી; લોકશાહી રાજ્ય એટલે લોકોનું, લોકો વડે, લોકો માટે ચાલતું રાજ્ય. ભારત લોકશાહી રાજ્ય છે. અર્થાત્ ભારતની સરકાર સંપૂર્ણપણે લોકોને જવાબદાર રહેશે.
• ભારતની પ્રજા કેન્દ્ર, રાજ્ય અને સ્થાનિક એમ દરેક કક્ષાએ સાર્વત્રિક, પુખ્તવય મતાધિકારની પદ્ધતિથી સરકારની ચૂંટણી કરે છે.

(3) પ્રજાસત્તાક (ગણરાજ્ય)

• ભારતમાં દેશના સર્વોચ્ચ વડા એવા રાષ્ટ્રપતિનું પદ વંશાનુગત નથી જેવું કે બ્રિટનમાં છે,
• પરંતુ ભારતમાં લોકો દ્વારા ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ (લોકસભા, રાજ્યસભા અને રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની વિધાનસભાના સભ્યો) રાષ્ટ્રપતિને ચૂંટે છે.
• આથી ભારત પ્રજાસત્તાક છે. આ સિદ્ધાંત ફ્રાન્સ પાસેથી લીધેલો છે.
• બ્રિટન સાર્વભૌમ લોકશાહી દેશ છે, પરંતુ પ્રજાસત્તાક નથી, કારણ કે ત્યાં પરંપરાગત રાજાશાહી છે. જ્યારે ભારત લોકશાહી અને પ્રજાસત્તાક બંને છે.

4) સમાજવાદી (Socialist)

• 'સમાજવાદ' અર્થાત્ ઉત્પાદન અને વિતરણના સાધનો સંપૂર્ણપણે અથવા આંશિક જનતાના હાથોમાં હોય.
• સાર્વજનિક માલિકીમાં અર્થાત્ રાજ્ય (સરકાર)ના નિયંત્રણમાં બંધારણના અનુચ્છેદ-38 અને અનુચ્છેદ-39 દ્વારા સામાજિક અને આર્થિક અસમાનતા દૂર કરી સમાજવાદને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું છે.
• ઈ.સ.1955માં કૉન્ગ્રેસ તેના અવાડીસત્ર (ચેન્નઈ)માં ભારતીય રાજ્યના લક્ષ્યને “સમાજનો સમાજવાદી પ્રારૂપ (Socialist Pattern of Society)"નો સ્વીકાર કર્યો હતો.
• ભારતીય સમાજવાદ, માર્ક્સવાદ અને ગાંધીવાદનું મિશ્ર સ્વરૂપ છે જેમાં ગાંધીયન સમાજવાદ તરફ વધુ ભાર આપવામાં આવ્યું છે.
• બંધારણના આરંભથી આ શબ્દ ન હતો. તે 42મા બંધારણીય સુધારા 1976 હેઠળ આમુખમાં જોડાયો.

5) પંથનિરપેક્ષ (42માં બંધારણીય સુધારાથી પ્રસ્તાવનામાં જોડાયેલ)

• અર્થાત્ રાજ્યનો કોઈ ધર્મ નથી. ભારતમાં વ્યક્તિને તેને ગમે તે ધર્મ પાળવાની, આચરવાની છૂટ આપવામાં આવી છે. અનુચ્છેદ-25 મુજબ બધા જ નાગરિકોને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનો અધિકાર છે.
• ભારતમાં રહેતા જુદા-જુદા ધાર્મિક સમુદાયો વચ્ચે ભેદભાવ કરતી નીતિઓ સરકાર અમલમાં મૂકી શકે નહિ.
• “ભારત નથી ધાર્મિક, નથી અધાર્મિક કે નથી ધર્મવિરોધી એવું ધાર્મિક બાબતોમાં તટસ્થ રાજ્ય છે."
• બંધારણના આરંભથી આ શબ્દ ન હતો. તેને 42મા બંધારણીય સુધારા 1970 હેઠળ આમુખમાં જોડાયો જેને ભારતીય બંધારણમાં હકારાત્મક ખ્યાલ તરીકે સ્વીકારાયો. 

6) વિચાર, અભિવ્યકિત, વિશ્વાસ, ધર્મ અને ઉપાસનાની સ્વતંત્રતા

• આ સિદ્ધાંત ફ્રેંચ ક્રાંતિમાંથી લેવાયો છે.
• આમુખમાં 5 પ્રકારની સ્વતંત્રતાનો ઉલ્લેખ છે.
• અનુચ્છેદ-19માં વિચાર અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા, અનુચ્છેદ-25થી અનુચ્છેદ-28માં વિશ્વાસ, ધર્મ અને ઉપાસનાની સ્વતંત્રતાનો સમાવેશ મૂળભૂત અધિકારોમાં કરવામાં આવ્યો છે. જે તેનું મહત્ત્વ દર્શાવે છે.

7) પ્રતિષ્ઠા અને અવસરની સમાનતા.

• ભારતના બંધારણના ભાગ-3માં અનુચ્છેદ-15માં રાજ્ય અને કોઈ પણ નાગરિક અન્ય નાગરિક સાથે ધર્મ, વંશ, જન્મસ્થાનના આધારે ભેદભાવ રાખી શકશે નહિ.
• આ ઉપરાંત અનુચ્છેદ-16 અવસરની સમાનતા, અનુચ્છેદ-326 બધા જ નાગરિકો માટે સમાન સાર્વત્રિક વયસ્ક મતાધિકાર, અનુચ્છેદ-39 સી-પુરુષને સમાન વેતન દ્વારા પ્રતિષ્ઠા અને અવસરની સમાનતા પ્રાપ્ત કરાવવા બંધારણમાં પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે.

8) ન્યાય

• ભારતના બંધારણમાં ન્યાયનો સિદ્ધાંત 1917ની રશિયા ક્રાંતિમાંથી લેવામાં આવ્યો છે.
• આમુખમાં ભારતના નાગરિકોને પ્રાપ્ત થાય તેવા ૩ ન્યાયની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
• (1) સામાજિક ન્યાય :- અનુચ્છેદ - 15 : પછાત વર્ગો માટે વિશેષ જોગવાઈ અનામત દ્વારા,

 અનુચ્છેદ-38 : સામાજિક અસમાનતા દૂર કરવી.

• (2) આર્થિક ન્યાય :- અનુચ્છેદ – 39 : રાષ્ટ્રીય ધનમાં વૃદ્ધિ કરી તેનું બધા જ લોકોમાં સમાન વિતરણ.
• (3) રાજકીય ન્યાય :- અનુચ્છેદ-16 : અવસરની સમાનતા. 

 9) વ્યક્તિની ગરિમા

• આ માટે બંધારણમાં સ્વતંત્રતા, સમાનતા વગેરેના મૂળભૂત અધિકારોની ગેરેન્ટી આપવામાં આવી છે.
• આ ઉપરાંત રાજ્યને નીતિનિર્દેશક તત્ત્વોમાં દિશાનિર્દેશ આપ્યો કે જેથી રાજ્યો પોતાની નીતિઓનું નિર્માણ એ મુજબ કરે કે બધા નાગરિકોને આજીવિકા માટે સાધન, કામની ન્યાયસંગત અને માનવોચિત દશાઓ તથા એક યોગ્ય જીવનસ્તર ઉપલબ્ધ થાય.
• વ્યક્તિની ગરિમાનો ઉલ્લેખ બંધારણના નીચેના અનુચ્છેદમાં જોવા મળે છે :

અનુચ્છેદ - 17: અસ્પૃશ્યતા નિવારણ

અનુચ્છેદ - 32 : વ્યક્તિગત રીતે બંધારણીથ ઇલાજોનો અધિકાર

અનુચ્છેદ - 39(1) : રાજ્યએ સ્ત્રી-પુરુષ બંનેને આજીવિકા માટે પર્યાપ્ત સાધનો પ્રદાન કરવા.

અનુચ્છેદ - 42 : રાજ્યએ કામની ન્યાયસંગત, માનવોચિત દશાઓ અને માતૃત્વ સહાય પૂરી પાડવી.

10) રાષ્ટ્રની એકતા, અખંડિતતા અને બંધુત્વ

• ભારતના બંધારણના ભાગ-4(A)માં અનુચ્છેદ-51(A)માં મૂળભૂત
• ફરજોમાં દરેક વ્યક્તિની ફરજ તરીકે "ભારતની સંપ્રભુતા, એકતા અને અખંડિતતાની રક્ષા કરવી" દર્શાવવામાં આવેલ છે.
• ઈ.સ. 1948ના યુ.એન.ના જાહેરનામામાં કહેવામાં આવ્યું કે “તમામ મનુષ્યો જન્મે સ્વતંત્ર છે, સમાન રીતે સન્માનના અધિકારી છે. તેમની પાસે બુદ્ધિ અને ઝમીર છે. એકબીજા સાથે તેમણે ભાઈચારાનો વ્યવહાર કરવી જોઈએ."
• આમુખના સિદ્ધાંતો :-

મુખ્યરૂપથી આમુખના ચાર સિદ્ધાંત છે.

1) ભારતની પ્રકૃતિ : તે દર્શાવે છે કે ગણતંત્ર, પંથનિરપેક્ષ, સમાજવાદ અને લોકશાહી (લોકોના શાસનવાળો) દેશ છે.

2) બંધારણનો હેતુ (ઉદ્દેશ્ય) : ન્યાય, સમાનતા અને સ્વતંત્રતાનો છે. જે દર્શાવે છે કે બધા માટે ન્યાયિક સુવિધા રખાશે.

3) બંધારણીય અધિકાર : ભારતના લોકોમાં કે લોકોની શક્તિ એ બંધારણનો સ્ત્રોત છે.

4) બંધારણ સ્વીકાર થયાની તારીખ : બંધારણ સભાએ 26 નવેમ્બર, 1949 બંધારણ સ્વીકાર્યું.

યાદ રાખો :

• ભારતના બંધારણની પ્રસ્તાવનાનું પ્રારૂપ (માળખું) બંધારણસભાના સલાહકાર સર બી.એન.રાવ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવ્યું.
• 13 ડિસેમ્બર, 1946ના રોજ જવાહરલાલ નહેરુ દ્વારા ભારતની બંધારણસભામાં પ્રસ્તાવના રજૂ કરવામાં આવી, જેને સૌથી છેલ્લે 22 જાન્યુઆરી, 1950ના રોજ બંધારણસભા દ્વારા બંધારણની પ્રસ્તાવના તરીકે અપનાવવામાં આવી.
• "પ્રસ્તાવનામાં આપણી આકાલાઓ સામેલ છે જેના માટે આપણે કઠોર સંઘર્ષ કર્યો છે" - જવાહરલાલ નહેરુ
• નાસ્તિક રાજ્ય :- એવું રાજય (દેશ) જે ભપા જ ધર્મોનો ઈન્કાર કે વિરોષ કરતો હોય તથા કોઈ જ પર્મને માન્યતા આપે નહિ.
• સૈદ્ધાંતિક રાજ્ય :- એવું રાજય (દેશ) જેનો પોતાનો કોઈ વિશેષ ધર્મ હોય જેમ કે પાકિસ્તાન, શ્રીલંકા, બાંગ્લાદેશ, વગેરે ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય :- એવું રાજ્ય જે નથી ધાર્મિક કે નથી ધર્મ વિરોધી જે યાર્મિક બાબતોમાં તટસ્થ રાજ્ય છે. જેમ કે યુ.એસ.એ., ભારત વગેરે.

-----------------❌❌----------------------❌❌-----------