ગુજરાતી સાહિત્યના આદ્ય કવિ 'નર્મદ'ના જન્મદિવસ 24 ઓગસ્ટના રોજ વિશ્વ ગુજરાતી ભાષા દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. 

• કવિ નર્મદ
• મૂળ નામ : નર્મદાશંકર લાલશંકર દવે
• જન્મ : 24-8-1833 (સુરત)
• મૃત્યુ : 25-2-1886
• ઉપનામ : સુધારાનો સેનાની; ગુજરાતી ગદ્યના પિતા, સમયમૂર્તિ, પ્રેમશૌર્ય, યુગંધર, આજીવન યૌદ્ધો, નિર્ભય પત્રકાર.
• તેઓ કવિ, નિબંધકાર, આત્મકથાકાર, નાટ્ય સંવાદ લેખક, કોશકાર, પિંગળકાર, સંપાદક, સંશોધક હતા.
• મૂર્ધન્ય સાહિત્યકાર અને રાજનીતિજ્ઞ કનૈયાલાલ મુનશીએ તેમને 'અર્વાચીનોમાં આદ્ય' કહ્યા.
• કવિ સુન્દરમ્ 'પ્રાણવંતો પૂર્વજ' કહેતા, રામનારાયણ વિ. પાઠકે ‘અર્વાચીન ગદ્યપદ્યનો પ્રહરી’ અને ઉમાશંકર જોશીએ 'નવા યુગનો નંદી' ની ઉપમા આપી હતી.
• નર્મદનું ઘર 'સરસ્વતી મંદિર' તરીકે ઓળખાય છે. 

નર્મદનું સાહિત્ય સર્જનમાં પ્રદાન 

• સૌપ્રથમ ગુજરાતી નિબંધ : મંડળી મળવાથી થતા લાભ
• સૌપ્રથમ ગુજરાતી શબ્દકોશ : નર્મકોશ
• સૌપ્રથમ ગુજરાતી સાહિત્યનું સામયિક : ડાંડિયો
• સૌપ્રથમ ગુજરાતી ચરિત્ર : કવિચરિત્ર
• નર્મદનું પ્રથમ કાવ્ય : આત્મબોધ
• નર્મદની પ્રતિજ્ઞા : કલમ, તારે ખોળે છઉં
• નાટક : કૃષ્ણાકુમારી, રામજાનકી દર્શન, દ્રૌપદીદર્શન, સીતાહરણ બાળકૃષ્ણવિજય, સાર શાકુંતલમ્, તુલસી વૈધવ્ય
• આત્મકથા : મારી હકીકત, ઉત્તર નર્મદચરિત્ર
• કોશ સાહિત્ય : નર્મકોશ
• કાવ્ય : કુમુદચંદ્ર પ્રેમપત્રિકા, કબીરવડ, જય ગરવી ગુજરાત, વીરસિંહ, વજેસંગ અને ચાંદ બા (લાંબી કવિતા), ગોપીગીત, અદ્ભુત પુષ્પ,
• નિબંધ : મંડળી મળવાથી થતા લાભ (પ્રથમ સાહિત્યિક નિબંધ); નર્મવ્યાકરણ ભાગ-1, 2 વર્ણવિચાર, સ્વદેશાભિમાન, રણમાં પાછા પગલા ન કરવા. 

કવિ નર્મદ દ્વારા સ્થપાયેલ સંસ્થા

• તત્ત્વશોધક સભા (1856)
• સુરત પ્રજા સમાજ (1871)
• નર્મદ અને તેના પાંચ મિત્રો ગિરધરલાલ દયાળદાસ કોઠારી, નગીનદાસ તુળજાદાસ મારફતિયા, ઠાકોરદાસ આત્મારામ, કેશવરામ ધીરજરામ અને શ્રીધર નારાયણે સાથે મળીને સાક્ષરમંડળની સ્થાપના કરી હતી. 

નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક

• વર્ષ 1923માં સુરત ખાતે ગુજરાતી સાહિત્ય મંડળની રચના કરવામાં આવી અને વર્ષ 1939માં તેનું નામ 'નર્મદ સાહિત્ય સભા' રાખવામાં આવ્યું.
• નર્મદ સાહિત્યસભા સુરત દ્વારા નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક આપવામાં આવે છે.
• ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રમાં ઉત્તમ સાહિત્ય પ્રદાન કરનાર મહાનુભાવને આ એવોર્ડ અપાય છે. 

ગુજરાતી ભાષાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે રાજય સરકારની વિવિધ પહેલ

• ભાષા નિયામકની કચેરી (ગાંધીનગર) : આ કચેરી ગુજરાતી ભાષાના ઉત્સાહીઓને ગુજરાતી ભાષાના સંવર્ધન માટે તેનાં ડિજિટલ સંસાધનો, ભાષાના વર્ગો, કાર્યશાળાઓ અને શિષ્યવૃત્તિ ઉપલબ્ધ કરાવે છે.
• ભાષિણી એપ્લિકેશન : ડિજિટલ ઇન્ડિયા અંતર્ગત ભારતના સામાન્ય નાગરિકોને તેમની માતૃભાષામાં ડિજિટલ સેવાઓ ઘેરબેઠાં ઉપલબ્ધ કરાવવાના ભાગરૂપે આ એપ્લિકેશન વિકસાવવામાં આવી છે. જેમાં ગુજરાતી સહિત કુલ 22 બંધારણીય ભારતીય ભાષાઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
• ગુજરાતી ભાષાપ્રચાર યોજના : ગુજરાત સરકાર દ્વારા ગુજરાતી ભાષાના વર્ગો, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો ઉપરાંત સાહિત્યિક કૃતિઓનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ જેવી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા ભાષા શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવા વર્ષ 2021માં આ યોજના શરૂ કરવામાં આવી છે.
• વર્ષ 2023માં ગુજરાત સરકાર દ્વારા રાજ્યભરની તમામ પ્રાથમિક શાળાઓમાં ગુજરાતી ભાષાનું શિક્ષણ ફરજિયાત કરવાનું વિધેયક ગુજરાત વિધાનસભા ખાતે પસાર કર્યું હતું. 

કવિ નર્મદની પ્રચલિત પંક્તિઓ

• મને ફાંફડું અંગ્રેજી ન આવડવાનો અફસોસ નથી.... પણ મને કડકડાટ ગુજરાતી આવડવાનો ગર્વ છે.
• તાપી દક્ષિણ તટ, સુરત મુજ ઘાયલ ભૂમિ, મને ઘણું અભિમાન, ભોંય તારી મેં ચૂમી.
• સહુ ચલો જીતવા જંગ બ્યૂગલો વાગે, યા હોમ કરીને પડો, ફતેહ છે આગે.
• ઝટ્ટ ડહોળી નાખો રે મનજળ થંભ થયેલું.
• જય જય ગરવી ગુજરાત.
• સુરત સોનાની મૂરત, સુરત તુજ રડતી સૂરત.

-------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------